‘Je kunt het zo gek niet bedenken, of het komt wel voor’, zegt Sabine Heijning. Ze is als adviseur bij het Notarieel Bureau gespecialiseerd in internationaal familierecht. ‘Het kan bijvoorbeeld zijn dat iemand in Monaco woont – geen EU-land – en daarnaast ook bezit heeft in Nederland én in Marokko. En dan ook nog met een Italiaanse getrouwd is.’ In zulke gevallen is het een ‘chaos’ als de erfenis afgewikkeld moet worden, zegt Heijning. ‘Maar ik kom er eigenlijk altijd wel uit. Het zijn mooie puzzels: kijken welk erfrecht, en in dit voorbeeld ook welk huwelijksvermogensrecht, van toepassing is.’

Mensen reizen meer dan vroeger, verblijven vaker voor langere tijd in het buitenland en trouwen vaker met iemand uit een ander land. Allemaal situaties die bij het overlijden van een naast familielid ervoor zorgen dat het afwikkelen van de erfenis complexer is dan wanneer die zich tot één land beperkt.
Met een ‘internationale’ erfenis heb je sneller te maken dan je denkt, zegt Heijning, die het voorbeeld geeft van iemand die voor studie zes maanden naar het buitenland gaat. ‘Als diegene door een auto-ongeluk in dat land omkomt, dan is de vraag welk erfrecht van toepassing is. In principe geldt het erfrecht van de laatste gewone woonplaats, maar in uitzonderlijke gevallen mag daarvan worden afgeweken. In dit geval is de eerste vraag: waar lag de gewone verblijfplaats op het moment van overlijden? In het land van studie of in het land waar de student eerder woonde? Pas als die vraag is beantwoord, kun je verder.’

Internationaal recht

De toename van gemengde huwelijken zorgt er ook voor dat erven vaker dan voorheen over grenzen heengaat. Tussen landen uit de Europese Unie zijn afspraken gemaakt in de Europese erfrechtverordening die afgelopen zomer van kracht is geworden.
Voor landen buiten Europa ligt het ingewikkelder. Een erfenis kan bijvoorbeeld openvallen in Turkije of de Verenigde Staten, terwijl de kinderen in Nederland wonen. Om te bepalen van welk land het erfrecht van toepassing is, hebben vrijwel alle landen ter wereld regels voor internationaal privaatrecht. Dat recht maakt in een internationale situatie uit van welk land het interne (nationale) recht toepasselijk is.

‘Als iemand overlijdt, wordt in eerste instantie gekeken naar de plaats van het vermogen’, vertelt Heijning. ‘Het internationale privaatrecht van het land waar het vermogen ligt, bepaalt welk nationaal recht van toepassing is.’
Ieder land heeft in zijn internationaal privaatrecht eigen keuzes gemaakt, vertelt ook Brigitte Lhoëst, jurist en eigenaar van adviesbureau Internationaal FamilieRecht Advies. ‘Stel: een Marokkaanse mevrouw, die een dochter in Nederland heeft wonen, overlijdt en laat een woning in Marokko na. Het internationaal privaatrecht van Marokko geeft aan dat dan het Marokkaanse erfrecht van toepassing is en dat de erfenis volgens Marokkaans recht wordt afgewikkeld. Maar als de moeder alleen de Nederlandse nationaliteit heeft en geen moslim is, is dat anders. Dan zegt het Marokkaans internationaal privaatrecht dat het recht van haar nationaliteit, dus het Nederlands recht, van toepassing is.’
In islamitische landen geldt voor erfenissen van moslims het islamitische erfrecht. Een opvallend element daarvan is dat zonen globaal genomen twee keer zoveel erven als dochters. Tussen ouders en kinderen gelden daarnaast vergaande onderhoudsverplichtingen. Heijning sprak vorig jaar een Marokkaanse collega-notaris die alleen maar dochters heeft. ‘Als hij overlijdt, gaat een deel van de erfenis naar mannelijke familieleden zoals broers of neven. In een testament mag men maar beperkt afwijken van de wettelijke regeling.’

Adat

Regels over erfrecht zijn terug te vinden in verdragen, verordeningen, wetten en rechterlijke uitspraken. ‘Gewoonterecht op het gebied van erfenissen komt niet veel voor’, zegt Lhoëst. ‘Een erfenis is iets waarover vaak getwist wordt. Daarom heeft ieder land daar wel regels voor.’ Het bekende adat – gewoonterecht – van Indonesië kan bij erfenissen in sommige delen van Indonesië een rol spelen als het gaat om heel beperkt, lokaal bezit van de oorspronkelijke Indonesische bevolking. Mensen die in Nederland erven uit een erfenis die in Indonesië is opengevallen, zullen niet snel met adat te maken krijgen.
Wat in Indonesië wél bijzonder is, is dat het erfrecht per bevolkingsgroep verschilt. De grootste bevolkingsgroep, de moslims, erft volgens het islamitische erfrecht; andere groepen, waaronder christenen, volgens het burgerlijk wetboek.

In veel Afrikaanse landen komt het erfrecht (grotendeels) overeen met dat van de voormalige kolonisator. ‘Exotische’ erfrechtstelsels zie je daar dan ook niet snel, zegt Heijning. ‘Eerder stelsels die veel gelijkenissen vertonen met het Franse en Engelse erfrecht.’

Suriname

Om diezelfde reden komt het Surinaamse erfrecht voor een belangrijk deel overeen met het Nederlandse, zegt Urlie Lont, notaris in Den Haag, gespecialiseerd in het Surinaamse recht. ‘Verschillen zijn er ook, bijvoorbeeld in de zogeheten legitieme portie, het erfdeel waar je als kind altijd recht op hebt. In Nederland bestaat de legitieme portie alleen uit geld, in Suriname ook uit goederen. En in Nederland is de legitieme portie altijd de helft van het wettelijke erfdeel, in Suriname hangt dat af van het aantal kinderen: hoe meer kinderen, hoe kleiner naar verhouding de legitieme portie. Het Nederlandse erfrecht is in 2003 aangepast, dat van Suriname niet. Dat verklaart een aantal verschillen.’

Of een erfenis volgens Surinaams of Nederlands recht wordt afgehandeld, hangt af van de laatste woonplaats van de overledene, niet van diens nationaliteit. Als iemand in Nederland woonde en is overleden, wordt zijn vermogen in Suriname volgens Nederlands erfrecht verdeeld. Deze afwikkeling is gebaseerd op de notariële praktijk in Suriname. Huur- en erfpachtgronden kunnen alleen worden geërfd door een ingezetene van Suriname. ‘Als er geen familielid in Suriname is dat de erfpacht toebedeeld kan krijgen, wordt die vaak verkocht’, vertelt Lont. Omdat Suriname geen successierecht (belasting over een erfenis) kent, is er nabestaanden doorgaans veel aan gelegen een erfenis volgens Surinaams erfrecht af te handelen. Maar dat kan dus alleen als de erflater op het moment van overlijden in Suriname woonde.

Het notariskantoor van Lont en haar collega Lalmahomed doet veel in samenwerking met notariskantoren in Suriname, en regelt ook vaak zaken op de Nederlandse Antillen. In Nederland is het kantoor een van de weinige die gespecialiseerd is in Suriname. Vanwege die overzeese expertise worden Lont en Lalmahomed ook regelmatig benaderd met vragen over totaal andere landen. Maar iedere situatie en ieder land levert een specifiek geval op, met specifieke vragen. Lont: ‘In sommige Afrikaanse landen is nauwelijks een vorm van burgerlijke stand. Vind dan maar eens de familie van iemand die is overleden. De rechter heeft mij weleens benoemd tot vereffenaar van de erfenis van iemand die uit Pakistan afkomstig was. Daardoor kon in ieder geval de woning verkocht worden. Maar het blijkt heel moeilijk de familie te achterhalen.’
In dergelijke gevallen is een eventueel positief saldo dat na het afwikkelen van een erfenis overblijft, na een aantal jaren voor de Nederlandse Staat.

Speuren op internet

Ook Lhoëst en Heijning krijgen soms vragen over landen waarover heel weinig bekend is: Trinidad en Tobago, Bhutan, Myanmar. Ieder land heeft wel íéts op papier staan over internationaal erfrecht, hoe summier ook. Lhoëst zoekt regelmatig in Duitse bronnen. ‘De Duitse juristen zijn heel goed in het verzamelen van informatie uit diverse landen. Of ik ga op zoek naar een specialist ter plekke.’
Lhoëst heeft ook regelmatig cliënten die zelf op internet het nodige voorwerk hebben geprobeerd te doen. Geen eenvoudige opgave. ‘Ik krijg vaak cliënten die erg in de war zijn door wat ze hebben gelezen. Als je zoekt naar erfrecht of het internationaal privaatrecht van een land, moet je weten hoe je moet zoeken én begrijpen wat je leest. Leken lezen nogal eens brokjes informatie, waar ze vervolgens de mist mee ingaan. Vergelijk het met het speuren naar medische kwalen op internet. Daarmee kun je ook snel misleid worden.’

Vermogen in meer landen? Een paar tips

Als u (en uw eventuele partner) de Nederlandse nationaliteit hebt, in Nederland woont en al uw vermogen in Nederland hebt, is internationaal erfrecht niet van toepassing. In andere situaties geldt:

1. Na uw overlijden bepalen de regels van internationaal erfrecht van de landen waar uw vermogen ligt, welk nationaal erfrecht van toepassing is op dat vermogen. Bij vermogen in meerdere landen is het dus mogelijk dat het erfrecht van meerdere landen van toepassing is op uw nalatenschap.

2. Door het maken van een testament en het uitbrengen van een rechtskeuze ten aanzien van het toepasselijke erfrecht kunt u vaak voorkomen dat de verschillende rechtsregels met elkaar gaan botsen. Als u bezit hebt in meerdere landen, kan dat uw nabestaanden veel gepuzzel besparen.

3. Internationaal erfrecht is te complex en van de precieze omstandigheden afhankelijk om er zelf mee aan de slag te gaan. Schakel een specialist in, zoals een notaris of een jurist met deskundigheid op het gebied van internationaal familierecht.

Tussen landen uit de Europese Unie zijn afspraken over het afwikkelen gemaakt over de afwikkeling van nalatenschappen in de Europese erfrechtverordening. Deze nieuwe regels werden in september 2015 van kracht. Een artikel over dit onderwerp is ook te vinden op deze website. klik hier

Tekst: Berber Bijma
Ontleend aan: magazine Voor nu en Later, wintereditie 2016